Rocznica likwidacji Więzienia Pawiak

Więzienie polityczne, potocznie nazywane Pawiakiem, zbudowano w latach 30-tych XIX wieku. W trakcie II wojny światowej było największym niemieckim więzieniem politycznym na terytorium okupowanej Polski. 29 lipca 2023 przypada 79 rocznica likwidacji więzienia Pawiak przez Niemców.

Więzienie Pawiak zbudowano w latach 1830-1836. Zaprojektował je znany warszawski architekt Henryk Marconi. Mieściło się w samym centrum Warszawy przy ul. Dzielnej, a swoją nazwę zawdzięcza ulicy Pawiej, przy której mieściła się brama wjazdowa. Więzienie śledcze od 1863 roku posiadało oddziały męski i kobiecy, a w latach zaborów więziono w nim członków Rządu Narodowego oraz powstańców. Podczas rewolucji w latach 1905-1907 więzienie, obok Cytadeli Warszawskiej, było głównym miejscem osadzania jej uczestników.

W trakcie II wojny światowej Niemcy urządzili w nim swoje więzienie polityczne. W pierwszym okresie funkcjonowania do marca 1940 roku Pawiak podlegał Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. Następnie więzienie stało się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, a w szczególności Wydziału IV Policji Państwowej, czyli gestapo. Więzienie stało się miejscem, w którym gestapowcy przesłuchiwali swoje ofiary stosując różne metody terroru. Więźniowie umierali w trakcie przesłuchań lub w swoich celach z powodu odniesionych obrażeń.

Szacunkowe dane wskazują, że w latach 1939-1944 przez Pawiak przeszło około 100 tysięcy więźniów. Około 37 tysięcy z tych więźniów straciło życie w wyniku przesłuchań lub egzekucji, które odbywały się początkowo w ogrodach sejmowym i uniwersyteckim, a później, do 1941 roku na skraju Puszczy Kampinoskiej. Od jesieni 1941 roku egzekucje wykonywano m.in. w Wólce Węglowej, w Laskach, w Lasach Kabackich, w Magdalence czy w Bukowcu koło Jabłonny. Około 60 tysięcy więźniów Pawiaka przewieziono do obozów koncentracyjnych i innych miejsc odosobnienia.

Ostatnie dni funkcjonowania kompleksu więziennego przy ul. Dzielnej miały niezwykle dramatyczny przebieg. W lipcu 1944 roku okupanci niemieccy przystąpili do likwidacji Pawiaka. Było to spowodowane zbliżaniem się do Warszawy frontu wschodniego a także pogłoskami o zbliżającym się Powstaniu Warszawskim. W tym czasie gestapowcy dokonywali egzekucji więźniów. Sformowano także dwa transporty do obozów koncentracyjnych: KL Ravensbrück i KL Gross-Rosen. Niewielu więźniom udało się przeżyć.

Na Pawiaku szczególną i niespotykaną na tę skalę w innych więzieniach rolę odgrywała konspiracja. Łączność działała w oparciu o dwie siatki – zewnętrzną i wewnętrzną. Kontakty zewnętrzne utrzymywali polscy funkcjonariusze więzienni, lekarze z miasta oraz delegatka i pracownice Patronatu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni – lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach.

Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje. Pierwszą z nich, która zapoczątkowała to zjawisko, było odbicie 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów pod Arsenałem Jana Bytnara „Rudego” komendanta Hufca Południe, a także innych więźniów przewożonych z siedziby gestapo na Pawiak. W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. Ukoronowaniem tych akcji był udany zamach, dokonany 1 lutego 1944 r. przez oddział dywersyjny KG AK „Pegaz” na dowódcę SS i Policji Dystryktu Warszawskiego, gen. Franza Kutscherę, odpowiedzialnego za masowe egzekucje publiczne w Warszawie.

 

Agencja Informacyjna

Agencja InformacyjnaGospodarka /now/ 27.07.2020, akt. 20.07.23

Źródło foto; Muzeum Niepodległości