Jan Potocki – Człowiek, który wyprzedził epokę
250 lat temu, 8 marca 1761 roku, urodził się Jan Potocki. Pisarz, podróżnik i badacz jest do dziś w Polsce uznawany za jedną z najbardziej intrygujących postaci żyjących na przełomie XVIII i XIX wieku. Jan Potocki wiódł życie, które okryte jest tajemnicą. A dopełniłem jego oryginalnego bytu stała się zaplanowana wcześniej samobójcza śmierć.
Jan Nepomucen Potocki herbu Pilawa (1761-1815) był twórcą, który po dziś dzień ceniony jest w równej mierze w Polsce jak i za granicą. (Rok 2015 został ustanowiony w Polsce Rokiem Jna Potockiego). Był także jednym z pierwszych polskich archeologów i badaczy historii Słowiańszczyzny. Swoje odkrycia opisał w tomach „Recherches sur la Sarmatie” (1789-1792) i w „Histoire primitive”. Sławę, już za życia, przyniosły mu jego liczne podróże na Wschód, prace poświęcone historii, kulturze i etnografii oraz napisana i wydana po francusku fantastyczno-filozoficzna powieść „Rękopis znaleziony w Saragossie” (oryginalny tytuł „Manuscrit trouvé à Saragosse”). Co ciekawe, istniały trzy wersje tej książki. Pierwszy fragment, w którym akcja toczy się w ciągu 13 dni, Jan Potocki opublikował w Petersburgu wiosną 1805 roku. Inna odmiana, z 1804 roku, składa się z 45 dni i nie ma zakończenia, a tekst z 1810 roku złożony został z 61 dni.
Jan Potocki napisał także około 30 innych dzieł, wszystkie w języku francuskim.
Jak przekonuje François Rosset – szwajcarski profesor literatury francuskiej na Uniwersytecie w Lozannie, podejmując lekturę dzieł Jana Potockiego:
„(…) nie sposób bronić się przed pokusą poszukiwania sensu literatury, świata i siebie samego, przed zadawaniem wszelakich pytań, od estetycznych po antropologiczne, filozoficzne czy egzystencjalne.”
W marcu 2021 roku przypada 250. rocznica urodzin Jana Potockiego.
Hrabia przyszedł na świat 8 marca 1761 roku w Pikowie na Podolu w arystokratycznej rodzinie. Był synem Anny Teresy z Ossolińskich i Józefa Potockiego, bratem Seweryna i Marii Anny Krasickiej. Dzieciństwo spędził w dobrach rodziców na. Gdy miał siedem lat opuścił rodzinne Podole. Wykształcił się w szkołach w Szwajcarii. Często bywał w Paryżu. Znakomicie mówił w języku francuskim. Z językiem polskim Jan Potocki miał do czynienia dopiero po przyjeździe do Polski w kwietniu 1778 roku.
O hrabim Janie Potockim pisała Aleksandra Kroh w biografii „Jan Potocki. Daleka podróż” (Warszawa 2007):
„Był kolejno obywatelem trzech państw i poddanym sześciu władców. (…) Urodzony w Cesarstwie Rosyjskim, wychowany w języku i kulturze francuskiej, oficer armii austriackiej, kawaler maltański, poseł na Sejm Czteroletni, doradca cara Aleksandra I Romanowa do spraw azjatyckich, był to też wybitny historyk, etnolog, językoznawca i wielki podróżnik, który zjeździł Maroko, Egipt, Kaukaz, Syberię, Chiny i niemal wszystkie kraje Europy.”
Jan Potocki pragnął napisać historie całego świata, studiował języki, badał zabytki.
„Niestety! Podróżnicy oglądają świat zazwyczaj przez okulary przywiezione z ojczyzny i przybywszy do obcego kraju, nie zadają sobie trudu, by przyszlifować swe szkła w inny sposób. Stąd tyle nietrafnych spostrzeżeń.”
Zapisał Jan Potocki swe postrzeżenia podczas jednej z licznych podróży.
We wrześniu 1788 roku hrabia Jan Potocki założył Drukarnię Wolną, wydającą tygodnik relacjonujący debaty sejmowe „Journal Hebdomadaire de la Diète”.
Kiedy 23 lipca 1792 roku król Polski Stanisław August Poniatowski przystąpił do Konfederacji Targowickiej, czyli spisku magnatów, zawiązanego by obalić Konstytucję 3 Maja, Jan Potocki przeniósł się do Łańcuta. W 1792 roku napisał tam dla sceny dworskiej sztuki komediowej „Parady”.
Jan Potocki zasłynął też jako pierwszy Polak, który odważył się na lot balonem.
Czasopismo „Biblioteka Warszawska” opisało to wydarzenie: „D. 14 maja 1790 r. uczynił Blanchard doświadczenie, puszczając się balonem zrobionym podług pomysłu Jana Potockiego krajczyca koronnego. Wędrówkę tę odbyli z nim z ogrodu Mniszchowskiego przy Senatorskiej ulicy, wzmiankowany Potocki i jego sługa Turczyn; wzniósłszy się do wysokości 4500 stóp, spuścili się między Wolą a Górcami.”
Od 1803 roku Jan Potocki wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Nauk, działającego w Warszawie.
Wpływom ks. Adama Czartoryskiego – ministra spraw zagranicznych cara Aleksandra I Romanowa, Jan Potocki został kierownikiem ekipy naukowej przy wielkim poselstwie rosyjskim, wyprawionym w 1805 roku do Chin. Gdy ambasador Rosji odmówił oddania hołdu przedstawicielowi cesarza Chin, 19 lutego 1806 roku poselstwo zawróciło.
Jan Potocki często nękany był atakami bólów newralgicznych. Obawiał się swojego obłędu. Finalnie, 23 grudnia 1815 roku, odebrał sobie życie.
Jan Potocki miał dwie żony. Jan Potocki poślubił Julię Lubomirską – córkę księżnej marszałkowej Elżbiety z Czartoryskich. Małżeństwo doczekało się dwóch synów: Alfreda Wojciecha Potockiego i Artura Stanisława Potockiego. Z drugą żoną – Konstancją Potocką, hrabia miał syna Andrzeja Bernarda Potockiego i córkę Teresę Potocką.
Podobno tego dnia, przed południem Jan Potocki był w lepszym nastroju niż zazwyczaj. Wpłacił swoim oficjalistom zaległe pensje, zjadł obiad, potem jednak nieoczekiwanie zamknął się w swojej sypialni. Wkrótce rozległ się odgłos strzału… Świadkiem samobójstwa Jana Potockiego był jego dawny uczeń – ksiądz Stanisław Chołoniewski. Zaświadczył on, że Jan Potocki zabił się strzałem w twarz ze starego pistoletu, do którego załadował ołowianą gałkę odpiłowaną od wieczka puszki. Pistolet był częściowo rozerwany, ponieważ eksplodował. „Ukazała się oczom najprzód okropna pieczęć na drzwiach pokoju sypialnego świeżo położona (…). Porywam więc świecę i wchodzę. Za mną drudzy. Wszędzie cichość wielka. Rzucam okiem po pokoju – wszędzie dość porządnie – nic w tym pomieszkaniu śmierci nie zdawało się zapowiadać gwałtownej ofiary”. – Wspominał Stanisław Chołoniewski. „Ręce przed sobą miał niby od niechcenia rozwarte, obok nich złowróżbny pistolet w pościeli, w części rozerwany.” – Dodał duchowny.
Z czasem powstała legenda, że kula, która uśmierciła pisarza, wcześniej została poświęcona przez księdza.
Opowiadano także, że Jan Potocki zabił się kulą, która powstała z gałki odłamanej z wieczka srebrnej cukiernicy, którą hrabia Jan Potocki wcześniej latami polerował pomału planując samobójstwo. Pisarz Gustaw Herling–Grudziński upowszechnił też pogłoskę, że „Potocki ze swoją srebrną i poświęconą kulką samobójczą patrzy z rogu „Rękopisu znalezionego w Saragossie” na bosko-ludzką komedię”.
Jan Potocki został pochowany 1 stycznia 1816 roku w sieni kościoła w Pikowie.
Burzliwa historia Podola spowodowała, że grób ten nie zachował się do czasów współczesnych. 16 października 2015 roku przy kościele w Pikowie, w miejscu, gdzie przypuszczalnie spoczywają jego prochy, odsłonięto okazały nagrobny pomnik z czarnego marmuru ku czci hrabiego.
