Czterdzieści dwa lata temu, 21 listopada 1978 r. Isaac Bashevis Singer otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Tego dnia mija również kolejna rocznica urodzin pochodzącego z Leonicina pod Warszawą pisarza.
W czterdziestą rocznicę tego wydarzenia (i w rocznicę urodzin pisarza) 21.11.2018 r. Sejm RP podjął przez aklamację specjalną uchwałę, w której posłowie podkreślili, że twórczość Singera – w języku jidysz – stanowi integralną część naszego dziedzictwa kulturowego.
„Isaac Bashevis Singer zajmuje wyjątkowe miejsce w historii Polski jako pisarz, który w swojej twórczości utrwalił i upamiętnił obrazy nieistniejącej już dziś na terenie naszego kraju tradycyjnej społeczności żydowskiej (…) Doceniając wielki wkład Isaaca Bashevisa Singera na rzecz polskiej i światowej kultury, jego wrażliwość i oryginalność myśli, Sejm RP przyjmuje dziś uchwałę w sprawie upamiętnienia wybitnego twórcy, wyrażając najwyższe uznanie dla jego dzieła oraz oddaje cześć jego pamięci” – głosi podjęty przez Izbę dokument.
Isaac Bashevis Singer został nagrodzony w 1978 r. przez Akademię Szwedzką za „pełną uczucia sztukę prozatorską, która wyrastając z polsko-żydowskich tradycji kulturowych porusza jednocześnie odwieczne problemy”, jako pierwszy i jak dotąd jedyny pisarz tworzący w języku jidysz.
– Czas już, by mówiąc o polskich noblistach w dziedzinie literatury przestać wreszcie pomijać Isaaca Bashevisa Singera. To wyrosły z Polski twórca, o którym należy pamiętać na równi z Władysławem Reymontem, Henrykiem Sienkiewiczem, Czesławem Miłoszem i Wisławą Szymborską. Mamy pięciu laureatów literackiej Nagrody Nobla – mówi Miłosz Manasterski, Redaktor Naczelny Agencji Informacyjnej.
Isaac Bashevis Singer (jid. יצחק באַשעוויס זינגער), ur. (prawdopodobnie) 21 listopada 1902 w Leoncinie koło Nowego Dworu Mazowieckiego. Jego ojciec był chasydzkim rabinem, matka Baszewa – córką rabina z Biłgoraja. Jego rodzeństwo, siostra Ester Kreitman (1891–1954) i brat Israel Joszua Singer (1893–1944), było także znanymi pisarzami. Siostra Ester jako pierwsza w rodzinie zaczęła zajmować się twórczością literacką.
W 1907 r. rodzina Singera przeprowadziła się z Leoncina do Radzymina, gdzie jego ojciec został kierownikiem miejscowej jesziwy (wyższej szkoły religijnej kształcącej kandydatów na rabinów). W 1908 r. po pożarze jesziwy Singerowie przenieśli się do Warszawy i zamieszkali przy ulicy Krochmalnej, a ojciec Singera objął nieoficjalnie urząd rabina miejscowej gminy żydowskiej. Krochmalna i jej specyficzny klimat będzie jeszcze wiele razy pojawiał się w twórczości literackiej noblisty.
„Krochmalna wydawała mi się węższa i jeszcze biedniejsza niż kiedyś. Rozpoznawałem każdy budynek, każde podwórko. Nozdrza wypełniły mi zapachy, których pamięć była ukryta w najgłębszych zakamarkach mojej duszy.” (fragment powieści Certyfikat)
Przyszły pisarz nie pozostanie jednak w Warszawie na stałe. W 1917 r. wraz z matką i młodszym bratem Mosze Singer przeprowadził się do Biłgoraja, rodzinnego miasta matki. Kiedy ojciec Izaaka został rabinem w Dzikowie Starym 1921 r., Singer wrócił do Warszawy i wstąpił do Seminarium Rabinicznego Takemoni. Po rezygnacji z nauki pojechał znów do Biłgoraja, gdzie próbował utrzymać się jako nauczyciel języka hebrajskiego, jednak bez powodzenia. W Biłgoraju młody Singer wsłuchiwał się w ludowe opowieści i przesądy o demonach, cadykach i cudach. Biłgoraj stał się modelem żydowskiego sztetla. Było to miejsce nieskażone przez cywilizację, pozbawione kanalizacji i elektryczności, za to pełne pobożnych Żydów, przestrzegających skrupulatnie obowiązków religijnych wynikających z judaizmu.
W 1923 r. brat Izrael Joszua zorganizował mu pracę korektora w stolicy, w czasopiśmie wydawanym w języku jidysz Literarisze Bleter. W Warszawie Izaak zrezygnował z tradycyjnego żydowskiego ubioru i obciął pejsy. Na łamach Literarisze Bleter zadebiutował w 1925 r. krótkim opowiadaniem Ojf der elter (Na starość) mówiącym o rodzinnym Biłgoraju. W redakcji pisma pracował do 1933 r. W okresie tym tłumaczył na jidysz utwory m.in. Ericha Marii Remarque’a i Thomasa Manna i powieści popularne.
Singer uczył się języka polskiego, by móc czytać dzieła Adama Mickiewicza czy Juliusza Słowackiego.
Nie posługiwał się jednak biegle językiem polskim. Próbował swoich sił w pisaniu po hebrajsku już jako nastolatek, ale ówczesna hebrajszczyzna, będąca przede wszystkim językiem religijnych ksiąg, traktatów i modlitw nie stała się jego pasją. Pozostał – być może największym twórcą języka jidysz, w którym mówił i myślał.
„Po pierwsze, lubię pisać powieści o duchach. A nic bardziej nie pasuje do ducha niż umierający język. (…) Po drugie, wierzę w zmartwychwstanie. Jestem pewien, że wkrótce przyjdzie Mesjasz i pewnego dnia miliony zmarłych mówiących językiem jidysz powstaną z grobu. Ich pierwsze pytanie będzie brzmiało: czy jest coś nowego do czytania w naszym języku?!” – mówił Singer odbierając literacką Nagrodę Nobla 1978 r.
Pierwszą powieść Izaaka Singera Szatan w Goraju publikowano w odcinkach w latach 1933-1934 w czasopiśmie literackim Globus, które powstało z inicjatywy jego przyjaciela poety Aarona Zeitlina oraz przyszłego noblisty. Szatan w Goraju opowiada historię pogromu Żydów ze wsi Goraj nieopodal Biłgoraja, dokonanego przez kozaków w czasie Powstania Chmielnickiego w 1648 r..
Z powodu złej sytuacji materialnej, obserwując narastający antysemityzm w hitlerowskich Niemczech, Singer zdecydował się opuścić Polskę w 1935 r. i wyemigrować do Stanów Zjednoczonych.
Emigracja oznaczała rozstanie z partnerką, Rochl Szapiro i synem Izraelem, którzy wybrali podróż w innym kierunku – do Moskwy, a następnie przez Turcję do ówczesnej Palestyny. Singer zamieszkał w Nowym Jorku. Dzięki wsparciu brata, zdobył pracę dziennikarza, korektora i tłumacza w czasopiśmie Forwerts – The Yiddish Forward (jid. פֿאָרװערטס). Mimo udanego początku pobytu w Stanach Zjednoczonych wpadł w depresję, którą później opisał w opowiadaniu Zagubiony w Ameryce (1974) oraz w powieści autobiograficznej Miłość i wygnanie.
W 1938 r. poznał Almę Haimann Wassermann, z którą się ożenił w 1940 r. Alma zostawiła dla niego męża i dwójkę dzieci, i porzuciła ustabilizowane mieszczańskie życie. Za sprawą jej pomocy i wsparcia (utrzymywała ich, zarabiając na życie pracą w sklepie) Singer całkowicie zaangażował się w literaturę i dziennikarstwo. W Nowym Jorku powstawały jego najsłynniejsze powieści: Sztukmistrz z Lublina, Spuścizna, Szosza, Dwór.
W 1964 roku Isaac Baszewis został członkiem Amerykańskiego Instytutu Sztuki i Literatury. W 1970 roku otrzymał prestiżową nagrodę National Book Award za twórczość dla dzieci, a cztery lata później otrzymał tę nagrodę ponownie, za całokształt twórczości. W 1975 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie.
W roku 1978 Isaac Bashevis Singer otrzymał literacką Nagrodę Nobla.
Zmarł 24 lipca 1991 w wieku 88 lat. Został pochowany na cmentarzu żydowskim w New Jersey.
Agencja Informacyjna, Kultura /MAN/ 21.11.2020
Fot. by Original image: MDCarchives ; Cropped by Off-shell – File:Isaac Bashevis Singer.jpg File:Isaac Bashevis Singer.jpg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=35369695